حمایت از مظلومان یک وظیفه دینی است | بررسی آیات و احادیث برای یاری رساندن به دیگران

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ این روز‌ها کافی است گوشی را برداری و کمی خبر‌ها را بالاوپایین کنی تا در کسری از ثانیه با دیدن چهره‌های زخمی و چشمان گریان کودکان فلسطینی، بفهمی که باز زخمی کهنه از ظلمی دیرینه سر باز کرده است؛ ظلمی که هفتاد سال است ادامه دارد و این روز‌ها به فجیع‌ترین شکل خود رسیده است. داستان ظالم و مظلوم، داستانی دیرینه است.

می‌شود گفت از همان روزی که خون حضرت هابیل بدون هیچ جرمی به دست برادرش قابیل ریخته شد، بذر ظلم در دنیا کاشته شد؛ بذری سیاه که آفت زندگی انسان‌ها در تمام دوران تاریخ بوده است و براساس آموزه‌های دینی، پیامبران و امامان برای رهایی از این تاریکی و رسیدن به عدالت از جانب خداوند فرستاده شده‌اند.

همان‌طور که در قرآن کریم می‌خوانیم: «به‌راستى ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آن‌ها کتاب و میزان (وسیله شناسایى حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند و آهن (فلزات) را نازل کردیم که در آن نیروى شدید و منافعى براى مردم است تا خداوند بداند چه کسى او و رسولش را یارى می‌کند، بى‌آنکه او را ببینند. خداوند قوى و شکست‌ناپذیر است» [سوره حدید، آیه ۲۵].

در آموزه‌هاى دینى، همان‌گونه که از ظلم و ستمگرى، به‌شدت اعلام انزجار شده، تن دادن به ظلم و ستمگرى نیز نهى شده است. علاوه‌بر آن، دفاع از ستمدیدگان و مظلومان و یارى رساندن به آنان، یک وظیفه و تکلیف شرعى قلمداد شده است. در اسلام، آیات و روایات بی‌شماری، مقوله ظلم و ستمگرى را از زوایاى گوناگون بررسی کرده‌اند. در ادامه، نگاهی بر این آیات از منظر دفاع از مظلوم خواهیم انداخت.

ظلمی که خدا از آن نمی‌گذرد

مظلوم از ماده ظلم، به معناى ستمدیده است و به فردی که هدف بیدادگرى قرار گرفته و به حق‌وحقوقش، تعدى و تجاوز شده است، اطلاق می‌شود. در قرآن کریم، کلمه مظلوم یک‌بار آمده است، آنجا که مى‌خوانیم: «و آن که مظلوم کشته شده است، براى ولى‌اش سلطه [حق قصاص]قرار دادیم» [سوره اسراء، آیه ۳۳].

برای آنکه بیشتر با تعریف انواع ظلم آشنا شویم، می‌توانیم از روایات کمک بگیریم. پیامبر اعظم (ص) در حدیثی، انواع ظلم را این‌گونه تعریف کرده‌اند: «ظلم سه قسم است؛ ظلمی که خدا نمی‌آمرزد، ظلمی که می‌آمرزد و ظلمی که از آن نمی‌گذرد، اما ظلمی که خدا نمی‌آمرزد، شرک است. خداوند می‌فرماید: «حقا که شرک ظلمی بزرگ است» و، اما ظلمی که خدا مى‌آمرزد، ظلم بندگان به خودشان و میان خود و پروردگارشان است و ظلمی که خدا از آن نمى‌گذرد، ظلم بندگان به یکدیگر است» [نهج‌الفصاحه، ح ۱۹۲۴].

یاری یکدیگر، وظیفه‌ای همگانی است

در آموزه‌های دینی درباره ظلم فقط به دو طرف ماجرا یعنی ظالم و مظلوم توجه نشده است، بلکه براساس آنچه آیات قرآن و سیره ائمه‌اطهار (ع) می‌گویند، دسته سومی نیز در این میانه اهمیت دارند، آن‌هم گروهی هستند که از ظلم باخبرند. بر این اساس، برای این گروه وظیفه‌ای تعریف شده است. خداى سبحان در سوره انفال می‌فرماید: «..؛ اگر گروهى (مؤمنان مهاجر) به‌منظورحفظ دین و آیینشان از شما یارى طلب کنند، بر شما لازم است که به یارى آنان بشتابید».

این آیه شریفه با کمال صراحت، مسلمانان را ملزم می‌کند به یارى برادران دینى خود که هدف ظلم و ستم قرار گرفته‌اند، بشتابند و به وظیفه دینى خویش عمل کنند و اگر شخصی دربرابر این مسئله بی‌تفاوت باشد، قرآن او را نکوهش می‌کند، چنان‌که در آیه ۷۵ سوره نسا آمده است: «چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏‌اند، پیکار نمی‏‌کنید؟ همان افراد (ستمدیده‌‏ای) که می‏‌گویند: خدایا! ما را از این شهر (مکه) که اهلش ‍ ستمگرند، بیرون ببر و برای ما از طرف خود سرپرست قرار بده و از برای ما از طرف خود، یار و یاوری تعیین فرما».

مؤلف تفسیر «اطیب‌البیان»، در توضیح آیه می‌گوید: «از این آیه استفاده می‌شود که بر مسلمانان واجب است اگر دیدند مسلمانى گرفتار ظالمی شده است، به قدر قوه و قدرت خود، اقدام و شر او را رفع کنند».

ظالم، هرکه باشد و مظلوم، هرکه باشد...

رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) نیز به تبعیت از قرآن، هم در طول حیات خود به یاری مظلوم شتافته‌اند و هم دیگران را به این امر تشویق کرده‌اند؛ به‌طور مثال رسول خدا یاری رساندن به مظلوم را یک وظیفه انسانی دانسته، می‌فرمایند: «انسان باید برادر (دینى) خویش را یارى کند؛ چه ظالم باشد چه مظلوم؛ اگر ظالم باشد، او را بازدارد که این به منزله یارى کردن اوست و اگر مظلوم باشد، یاری‌اش کند» [نهج‌الفصاحه، ح ۲۴۲۲].

این عملی است که امام‌علی (ع) به کمال آن را انجام داده‌اند، به‌طوری‌که ما ایشان را امروز یکی از مظاهر اجرای عدالت و یاری رساندن به مظلومان می‌دانیم. حضرت در نامه ۴۷ خود در نهج‌البلاغه، خطاب به حسنین (ع) فرمودند: «دشمن ظالم و یار و کمک‌کار مظلوم باشید». در این روایت نیز دفاع از مظلوم را وظیفه هر مسلمان دانسته‌اند؛ هرچند مظلوم غیرمسلمان باشد، همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب نیز فرموده‌اند: «براى امیرالمؤمنین، اجراى عدالت و دفاع از مظلوم و سرسختى با ظالم -هرکه مى‌خواهد، باشد؛ یعنى ظالم، هرکه باشد و مظلوم، هرکه باشد- مهم بود» (۱۶/۰۹/۱۳۸۰).

امام‌علی (ع) در دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم، کوچک‌ترین سهل‌انگاری را جایز نمی‌دانستند و می‌فرمودند: «به خدا سوگند! داد مظلوم را از ظالم می‌گیرم و افسار ظالم را می‌کشم تا وی را به آبشخور حق وارد سازم؛ هرچند کراهت داشته باشد».

در ادامه حتما بخوانید گفتگو با محمد اسفندیاری، دین پژوه، درباره نقش نهضت امام حسین (ع) در اعتلای دین اسلام | قیام عاشورا؛ تبلور وحدت دینی

خدا در جبهه مظلومان است

خداوند در آیات ۳۹ و ۴۰ سوره مبارکه حج می‌فرماید: «به آن‌ها که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه جهاد داده شده است؛ زیرا به آن‌ها ستم شده است و خدا بر نصرت آن‌ها تواناست؛ همان‌ها که به ناحق از خانه و لانه خود بدون هیچ دلیلی اخراج شدند، جز اینکه می‏‌گفتند: پروردگار ما «ا...» است و اگر خداوند بعضی از آن‌ها را با بعضی دیگر دفع نکند، دیر‌ها و صومعه‏‌ها و معابد یهود و نصاری و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می‌شود، ویران می‌شود و خداوند کسانی که او را یاری کنند (و از آیینش دفاع کنند) یاری می‏‌کند. خداوند، قوی و شکست‌ناپذیر است».

در این آیات به دو موضوع اشاره شده است: اول اینکه مظلوم باید در برابر ظالم به‌پاخیزد و دوم اینکه خداوند، یاری‌رسان مظلومان است. اگر ما به این امر ایمان داشته باشیم که خداوند یاری‌رسان مظلومان است، در زمان یاری رساندن به آنان، از ظالم هرچند قوی باشد، نمی‌ترسیم؛ زیرا خدا که قدرت مطلق است، همراه ماست؛ آن‌چنان که از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: «خداى متعال به داوود (ع) وحى فرمود: اى داوود! هیچ بنده‌اى نیست که ستمدیده‌اى را یارى رساند یا در ستمی که به او رفته است، همدردى کند، مگر اینکه گام‌هاى او را در آن روزى که همه گام‌ها مى‌لغزد، استوار نگه دارم».

همنشین پیامبر (ص) در بهشت خواهی شد

این کار همان‌طور که یاری خداوند را به‌همراه دارد، در ادامه منجر به دریافت پاداش و ثوابی نیز خواهد شد. پیامبر (ص) در این زمینه می‌فرمایند: «هرکه داد مظلوم را از ظالم بگیرد، در بهشت با من یار و همنشین باشد» [بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۳۵۹، ح ۷۴].

جایگاه بسیارى از انسان‌ها در بهشت خواهد بود، ولى همه بهشتیان این سعادت را ندارند که درکنار پیامبر بزرگوار اسلام (ص) باشند، اما کمک کردن و یارى رساندن به مظلوم و گرفتن حق او از ظالم، به قدرى مهم است که انسان را در بهشت، همنشین پیامبر (ص) می‌کند. همچنین امام‌صادق (ع) درباره پاداش یاری رساندن به مظلوم فرموده‌اند: «هیچ مؤمنى، مؤمن ستمدیده‌اى را یارى نمى‌رساند، مگر اینکه عمل او، برتر از یک ماه روزه و اعتکاف در مسجدالحرام باشد و هیچ مؤمنى نیست که بتواند برادر خود را یارى رساند و یاری‌اش دهد، مگر اینکه خداوند در دنیا و آخرت، او را یارى کند» [بحارالانوار، ج ۲۰، ص ۷۵].

خدا از بی‌تفاوت‌ها انتقام می‌گیرد

در حدیث دیگرى از پیامبر گرامی‌اسلام (ص) می‌خوانیم: «هرکه صداى مظلومی را بشنود که از مسلمانان کمک می‌طلبد و به کمک او نشتابد، مسلمان نیست» [کافی، ج‏۲، ص ۱۶۴]. به همین دلیل است که امام‌سجاد (ع) در دعاى ۸ صحیفه‌سجادیه به پیشگاه خداوند (به‌عنوان یک سرمشق عمومى) از او یاری گرفته، می‌فرمایند: «خدایا به تو پناه می‌برم... از اینکه ظالمی را یارى کنیم یا مظلوم و دل‌سوخته‌اى را بى‌یاور گذاریم یا آنچه حق ما نیست، بخواهیم».

بدون شک همان‌طور که برای یاری رساندن به مظلوم پاداشی پیش‌بینی شده است، برای بی‌تفاوتی دربرابر ظلم نیز عقوبتی وجود دارد. پیامبر (ص) در همین‌باره می‌فرمایند: «مردم آن‌گاه که ظالم را ببینند و او را بازندارند، انتظار می‌رود که خداوند، همه را به عذاب خود گرفتار سازد». [نهج‌الفصاحه، ح ۸۳۳]. عذابی که پیامبر از آن با نام «انتقام خدا» یاد کرده و فرموده‌اند: «خداى عزوجل می‌فرماید: به عزت و جلالم سوگند که از ظالم در دنیا و آخرت انتقام می‌گیرم و از فردی هم که مظلومی را ببیند و بتواند یاری‌اش کند و نکند، بى‌گمان انتقام می‌گیرم!» [کنزالعمال، ج ۳، ص ۵۰۵، ح ۷۶۴۱].